Το Ασκληπιείο της Ναυπάκτου

Βρίσκεται κτισμένο στον λοφίσκο "Τσουκάρι" στο Κεφαλόβρυσο Ναυπάκτου και ήταν εκτός των τειχών της αρχαίας πόλης.

Ιδρύθηκε από τον Φαλύσιο, για να ευχαριστήσει τον Ασκληπιό που τον θεράπευσε, μέσω της ποιήτριας Ανύτης, από ασθένεια των ματιών του. Όταν επισκέφθηκε το ιερό ο Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.), αυτό ήταν ήδη ερειπωμένο 

τοῦ δὲ Ἀσκληπιοῦ τὸ ἱερὸν ἐρείπια ἦν, ἐξ ἀρχῆς δὲ ᾠκοδόμησεν αὐτὸ ἀνὴρ ἰδιώτης Φαλύσιος. νοσήσαντι γάρ οἱ τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ οὐ πολὺ ἀποδέον τυφλῷ ὁ ἐν Ἐπιδαύρῳ πέμπει θεὸς Ἀνύτην τὴν ποιήσασαν τὰ ἔπη φέρουσαν σεσημασμένην δέλτον. τοῦτο ἐφάνη τῇ γυναικὶ ὄψις ὀνείρατος, ὕπαρ μέντοι ἦν αὐτίκα: καὶ εὗρέ τε ἐν ταῖς χερσὶ ταῖς αὑτῆς σεσημασμένην δέλτον καὶ πλεύσασα ἐς τὴν Ναύπακτον ἐκέλευσεν ἀφελόντα τὴν σφραγῖδα Φαλύσιον ἐπιλέγεσθαι τὰ γεγραμμένα. τῷ δὲ ἄλλως μὲν οὐ δυνατὰ ἐφαίνετο ἰδεῖν τὰ γράμματα ἔχοντι οὕτω τῶν ὀφθαλμῶν: ἐλπίζων δέ τι ἐκ τοῦ Ἀσκληπιοῦ χρηστὸν ἀφαιρεῖ τὴν σφραγῖδα, καὶ ἰδὼν ἐς τὸν κηρὸν ὑγιής τε ἦν καὶ δίδωσι τῇ Ἀνύτῃ τὸ ἐν τῇ δέλτῳ γεγραμμένον, στατῆρας δισχιλίους χρυσοῦ.(Παυσανίας Χ38,13).

Απόδοση στην νέα ελληνική:

"Το ιερό του Ασκληπιού ήταν ερειπωμένο. Αυτό στην αρχή το ανοικοδόμησε ο Φαλύσιος, άνδρας ιδιώτης. Όταν αυτός ασθένησε στα μάτια και είχε σχεδόν τυφλωθεί, ο θεός της Επιδαύρου (εν. ο Ασκληπιός) έστειλε την Ανύτη, την ποιήτρια των επών, με μια σφραγισμένη πινακίδα. Αυτό φάνηκε στην γυναίκα σαν να ήταν όνειρο, γρήγορα όμως αποδείχτηκε πραγματικότητα: βρήκε στα χέρια της σφραγισμένη πινακίδα και έπλευσε στην Ναύπακτο και παρακίνησε τον Φαλύσιο να αφαιρέσει τη σφραγίδα και να διαβάσει τα γραμμένα. Εκείνος, όμως, θεωρούσε αδύνατο να δει τα γράμματα με την κατάσταση των ματιών του, επειδή όμως ήλπιζε κάτι καλό από τον Ασκληπιό, αφαίρεσε τη σφραγίδα  και αφού κοίταξε στο κερί, θεραπεύτηκε και έδωσε στην Ανύτη εκείνο που ήταν γραμμένο στο πινακίδιο, δηλαδή 2.000 στατήρες χρυσού."

Βάσει της ποιήτριας Ανύτης που εμπλέκεται στην ιστορία του Παυσανία, η ίδρυση του ιερού τοποθετείται γύρω στο 300 π.Χ.
Έχουν βρεθεί αρκετές επιγραφές απελευθέρωσης δούλων, οι οποίες αναφέρονται στο Ασκληπιείο. Σχεδόν όλες τους χρονολογούνται στον 2ο αι. π.Χ.

Το ιερό βρίσκεται κοντά στην παλιά πηγή του Κεφαλοβρύσου, η οποία πιθανώς εξυπηρετούσε πρακτικούς αλλά και τελετουργικούς σκοπούς. 

Από παλιότερες περιγραφές της Ναυπάκτου, υποθέτουμε ότι στην αρχαία εποχή ο χώρος του Ασκληπιείου πρέπει να βρισκόταν εντός άλσους.  

Μέχρι πριν μερικά χρόνια, τα μόνα που ήταν ορατά ήταν ένα άνδηρο, διαστάσεων περίπου 15Χ12 μ. και ένας λειασμένος βράχος στον οποίον αναγράφονταν οι επιγραφές.

Μεταξύ των ετών 2011-2012, όμως, πραγματοποιήθηκε ανασκαφή του χώρου από την αρχαιολόγο Φ. Σαράντη όπου ανευρέθησαν μεταξύ άλλων κτηριακά κατάλοιπα που ανήκαν στην αρχική φάση του ιερού, κεραμική, 45 νομίσματα διαφόρων εποχών καθώς και συνολικά 15 μεταγενέστεροι τάφοι της ύστερης ρωμαϊκής και πρωτοβυζαντινής περιόδου. 

Όπως αναφέρεται από την ίδια την αρχαιολόγο: "Τα κτιριακά λείψανα του ιερού αφορούσαν κυρίως σε τμήμα μίας πεσσοστοιχίας, που αποκαλύφθηκε στο μέσον περίπου του ανδήρου με διάταξη Α-Δ. Το ΝΔ όριο του ανδήρου ορίστηκε πλέον με την αποκάλυψη ενός τοίχου κατασκευασμένου με λιθόπλινθους, ο οποίος ήταν κτισμένος στη νότια προέκταση του ενεπίγραφου βραχώδους μετώπου. Το νότιο άκρο του ανδήρου προσδιορίστηκε με την αποκάλυψη του φυσικού βράχου, που ήταν κάθετα λαξευμένος και σχημάτιζε ευδιάκριτο τοίχωμα σε μήκος 1,45 μ. και ύψος 0,20-0,80 μ. ώστε οριοθετούσε σαφώς το άνδηρο από αυτή την πλευρά. Εντοπίστηκε επίσης κατά τόπους το αρχικό δάπεδο του χώρου, το οποίο στο δυτικό τμήμα του ανδήρου αποτελούσε ο ίδιος ο φυσικός βράχος, διαμορφωμένος οριζόντια κατά μεγάλο μέρος κατά μήκος του βραχώδους μετώπου. Με τα στοιχεία αυτά οι διαστάσεις του ανδήρου προσδιορίζονται πλέον στα 19,5 Χ 9 μ.... Με τα δεδομένα που διαθέτουμε φαίνεται ότι επρόκειτο για έναν πιθανώς ημι-υπαίθριο χώρο, καθώς στην κορυφή του βραχώδους μετώπου φυσικού βράχου εντοπίστηκαν λαξεύσεις που πιθανότατα υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιου είδους στέγης" (Φ. Σαράντη, Ναύπακτος-Τοπογραφική εξέλιξη του άστεως και της χώρας από την προϊστορική εποχή έως την ύστερη αρχαιότητα, 2018, σελ. 281-283)

Το μεγάλο ποσό που έδωσε ο Φαλύσιος για την κατασκευή του δεν συνάδει με τα ανευρεθέντα κατάλοιπα. Αν όντως διατέθηκε ένα τόσο μεγάλο ποσό, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το Ασκληπιείο εκτεινόταν και στην γύρω από τον λόφο περιοχή, όπου θα υπήρχαν πιθανώς κρήνες, αγάλματα και χώροι για την εγκοίμηση των προσκυνητών (εγκοιμητήρια, που συνδέονται με την λατρεία του Ασκληπιού).

Νότια του λόφου υπάρχει σπήλαιο όπου παλιότερα έτρεχε νερό και σχεδόν σίγουρα αποτελούσε λειτουργικό χώρο του ιερού αν και δεν βρέθηκαν ίχνη αρχαίας χρήσης του. 

Στα βόρια του λόφου υπάρχει λαξευμένη κόγχη για εναπόθεση προσφορών, κάτι που δείχνει ότι στην αρχαιότητα η πρόσβαση στο Ιερό γινόταν (και) από την πλευρά αυτή. 

Το Ασκληπιείο της Ναυπάκτου (όπως και το αντίστοιχο στον γειτονικό οικισμό "Σκάλα", το λεγόμενο "ἐν Κρουνοῖς") ήταν σημείο απελευθέρωσης δούλων, όπως προκύπτει από τις επιγραφές. Η τυπική διαδικασία ήταν η εξής: ο κύριος που ήθελε να απελευθερώσει έναν δούλο, έκανε μια εικονική πώληση στον θεό Ασκληπιό. Η πώληση επικυρωνόταν με ένα επίσημο έγγραφο, αντίγραφο ή περίληψη του οποίου χαρασσόταν πάνω σε οποιοδήποτε λίθο του ναού. Κάθε προσβολή της ελευθερίας του δούλου ήταν ασέβεια προς τον θεό. Ο τύπος αυτός της απελευθέρωσης δούλων ήταν αρκετά διαδεδομένος στην κυρίως Ελλάδα.