Μεσσήνιοι στην Ναύπακτο (5ος αι. π.Χ.)

 

Ανάμεσα στον κατάλογο των συμμάχων των Αθηναίων κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που μας παραθέτει ο Θουκυδίδης, αναφέρονται και οι Μεσσήνιοι οἱ ἐν Ναυπάκτῳ (2.9.4). Ποιοι ήταν, όμως, αυτοί οι Μεσσήνιοι και πώς βρέθηκαν στην Ναύπακτο να πολεμούν στο πλευρό των Αθηναίων; 

Η αρχή της εγκατάστασης των Μεσσηνίων αυτών στην Ναύπακτο πρέπει να αναζητηθεί στον Γ’ Μεσσηνιακό Πόλεμο (περ. 469 με 464/3 π.Χ.), κατά τον οποίον οι επαναστατημένοι είλωτες της Μεσσηνίας είχαν οχυρωθεί στο όρος Ιθώμη, διεκδικώντας την ελευθερία τους. Ο πόλεμος έληξε με μία συνθήκη μεταξύ των δύο πλευρών, σύμφωνα με την οποία οι επαναστάτες θα μπορούσαν να εγκαταλείψουν ανενόχλητοι την Πελοπόννησο με τον όρο να μην επιστρέψουν ποτέ. Η Αθηναίοι, εχθρικά διακείμενοι και αυτοί εναντίον των Σπαρτιατών, δέχτηκαν τους εξόριστους Μεσσηνίους, και τους εγκατέστησαν στην Ναύπακτο, την οποία είχαν καταλάβει πριν λίγο καιρό με τον ναύαρχο Τολμίδη. Η εγκατάσταση των Μεσσηνίων εξασφάλιζε στους Αθηναίους την συμμαχία της Ναυπάκτου, καθώς πλέον ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού της πόλης ήταν φιλικά διακείμενο προς αυτούς ενώ ταυτόχρονα έτρεφε βαθιά αντισπαρτιατικά συναισθήματα. 

Θα πρέπει να επισημάνουμε, επίσης, ότι ο Θουκυδίδης εξιστορώντας τις εκστρατείες και τα λοιπά γεγονότα αναφέρεται πάντα στους Μεσσηνίους της Ναυπάκτου και ποτέ στους Ναυπακτίους κατοίκους της πόλης.

Συνεπώς, προκύπτουν τα εξής ερωτήματα

 Πώς ήταν οι σχέσεις των γηγενών Ναυπακτίων με τους νέους συγκατοίκους τους;

πώς δέχτηκαν οι Ναυπάκτιοι την νέα τάξη πραγμάτων στην περιοχή τους; και

πολέμησαν οι Ναυπάκτιοι στο πλευρό των Αθηναίων;

Κάποιες ενδείξεις για τις ανωτέρω ερωτήσεις μπορούν να μας δώσουν τρεις επιγραφές που ανακαλύφθηκαν και αναφέρονται στις δύο κοινωνικοπολιτικές οντότητες της πόλης.

Α. Επιγραφή συνθήκης Μεσσηνίων και Ναυπακτίων

Το 1964 βρέθηκε στον χώρο εξωτερικά της Άνω Ακρόπολης του Κάστρου της Ναυπάκτου επιγραφή 29 στίχων, χρονολογούμενη στα μέσα του 5^ου αιώνα ή σύμφωνα με άλλες απόψεις στην δεκαετία 430-420 π.Χ.. Αφορά συνθήκη μεταξύ των Μεσσηνίων της Ναυπάκτου και των Ναυπακτίων. Φαίνεται ότι από τα συμβαλλόμενα μέρη, οι Μεσσήνιοι ήταν το πιο ισχυρό και είχαν την πρωτοβουλία για την σύναψη της συνθήκης (π.χ. οι ἰδῦοι που αναφέρονται στο κείμενο είναι μάλλον μεσσηνιακός θεσμός) .

Το κείμενο σώζεται πολύ αποσπασματικά και δεν είναι εύκολο να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα. Φαίνεται ότι οι Ναυπάκτιοι και οι Μεσσήνιοι δεσμεύονται να κάνουν κάποια ενέργεια, η οποία δεν σώζεται, στην οποία συμμετέχουν και οι γυναίκες και ίσως και τα παιδιά. Υποχρεούνται όλοι να μεταβούν στο ιερό της Αθηνάς Πολιάδος και να ορκισθούν ότι θα τηρήσουν την συμφωνία. Αν κάποιος την αθετήσει, η περιουσία του θα περιέλθει στην Αθηνά Πολιάδα και τα χρήματα θα χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή σφυρήλατων ανδριάντων που θα αφιερωθούν στην θεά.

 

Β. Επιγραφή της Νίκης του Παιωνίου στην Ολυμπία

Πρόκειται για την αφιερωματική επιγραφή του πασίγνωστου αγάλματος της Νίκης του γλύπτη Παιωνίου που βρίσκεται στην Ολυμπία. Βρέθηκε το 1875 σε αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή. Το άγαλμα περιγράφεται από τον Παυσανία, ο οποίος λέει ότι κατασκευάστηκε από λάφυρα του πολέμου εναντίον των Ακαρνάνων και των Οινιαδών, παρότι οι Μεσσήνιοι ισχυρίζονται ότι το αφιέρωμα έγινε από τις επιχειρήσεις που έκαναν στην Σφακτηρία μαζί με τους συμμάχους τους. Σε κάθε περίπτωση, το αφιέρωμα έγινε σε ανάμνηση κάποιας νίκης τους κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Η επιγραφή έχει ως εξής:

Μεσσάνιοι και Ναυπάκτιοι ανέθεν Διί Ολυμπίω δεκάταν από των πολεμίων.

Παιώνιος εποίησε Μενδαίος και τακρωτήρια ποιών επί τον ναόν ενίκα.

Απόδοση στην νέα ελληνική: ''Οι Μεσσήνιοι και οι Ναυπάκτιοι αφιέρωσαν στον Ολύμπιο Δία ως δέκατο από τα λάφυρα που έλαβαν από τους εχθρούς.

Το έφτιαξε ο Παιώνιος από τη Μένδη, που έφτιαξε και τα ακρωτήρια του ναού για τα οποία κέρδισε σε διαγωνισμό.

 

Γ. Επιγραφή στους Δελφούς

 Στους Δελφούς βρέθηκαν σπαράγματα ακόμη μίας αφιερωματικής επιγραφής. Σε αυτή δεν σώζεται το όνομα «Ναυπάκτιοι» αλλά υπάρχει χαμένο τμήμα με χώρο για 13 γράμματα μετά το «Μεσσάνιοι» και πριν το «ανέθ[εσαν]» . Κατ’ αναλογία προς την επιγραφή της Ολυμπίας, υποθέτουμε ότι το χαμένο κομμάτι ανέγραφε «και Ναυπάκτιοι».  Δεν ξέρουμε για ποια νίκη του Πελοποννησιακού Πολέμου έγινε η αφιέρωση.

 

Βάσει των επιγραφών αυτών μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα.

Το βασικό συμπέρασμα είναι ότι οι Μεσσήνιοι που εγκαταστάθηκαν στην Ναύπακτο συνέχισαν να υπάρχουν στην πόλη ως ξεχωριστή πολιτική οντότητα και δεν συγχωνεύτηκαν ποτέ με τους ντόπιους κατοίκους. Μάλλον θεωρούσαν την εγκατάστασή τους στην περιοχή προσωρινή μέχρι να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, από την οποία εκδιώχθηκαν.

Επίσης, φαίνεται ότι οι Ναυπάκτιοι συμμετείχαν στις πολεμικές συγκρούσεις του Πελοποννησιακού πολέμου στο πλευρό των Αθηναίων και των Μεσσηνίων συμπολιτών τους, όπως προκύπτει από τις δύο αφιερωματικές επιγραφές.  Μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι δεν θα έτρεφαν και τα καλύτερα συναισθήματα για τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι είχαν συμμαχήσει με παραδοσιακούς εχθρούς της πόλης (Ακαρνάνες κτλ.) και είχαν επιτεθεί ήδη στην Ναύπακτο δύο φορές, λεηλατώντας τα περίχωρα.

Σχετικά με την επιγραφή Α, αν δεχθούμε την πρώιμη χρονολόγηση που συμπίπτει σχετικά με την έλευση των Μεσσηνίων στην περιοχή, τότε έχουμε να κάνουμε με τους όρους εγκατάστασης των νεοφερμένων, που επέβαλαν οι Αθηναίοι, κάτι σύνηθες και λογικό.

Αν, όμως, δεχθούμε την νεώτερη χρονολόγηση του 430-420 π.Χ., δηλαδή περίπου 20-30 χρόνια μετά την εγκατάσταση των Μεσσηνίων στην Ναύπακτο, που προτείνει ο εκδότης της επιγραφής Αγγ. Ματθαίου, τότε ίσως η επιγραφή να υποδηλώνει κάποιες κοινωνικές συγκρούσεις μεταξύ Μεσσηνίων και Ναυπακτίων. Επιπλέον, το ρήμα καταβιβάσ[κεν]=κατεβαίνω που αναφέρεται στις γυναίκες, πιθανώς δείχνει ότι κάποιοι ντόπιοι Ναυπάκτιοι είχαν καταφύγει λόγω συγκρούσεων στα γύρω βουνά και χρειάστηκε ειδική συνθήκη για να επιστρέψουν, με εγγυήτρια την θεά. Η αποσπασματικότητα, όμως, του κειμένου δεν μας επιτρέπει να πούμε κάτι με σιγουριά.    

Σε γενικές γραμμές πάντως, φαίνεται ότι οι δύο κοινωνικές ομάδες συμβίωσαν στην ίδια πόλη χωρίς ιδιαίτερες εντάσεις και προβλήματα.

Οι Μεσσήνιοι εκδιώχθηκαν εν τέλει από την Ναύπακτο το 401 π.Χ. από τους Σπαρτιάτες νικητές του Πελοποννησιακού Πολέμου.