Ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιωάννης Απόκαυκος (12-13ος αι. μ.Χ.)

 

Το καθολικό της Ι.Μ. Κοζύλης, όπου μάλλον πέρασε τις τελευταίες μέρες της ζωής του ο Ι. Απόκαυκος.

Ο Ιωάννης Απόκαυκος, ανιψιός του μητροπολίτη Ναυπάκτου και χρονογράφου Κωνσταντίνου Μανασσή, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ των ετών 1153 και 1160. Δεν έχουμε πληροφορίες για την οικογένειά του ούτε και για τις σπουδές του αλλά είναι σαφές ότι είχε λάβει ανώτατη παιδεία στην Κωνσταντινούπολη και συγκεκριμένα στην περίφημη Πατριαρχική Σχολή, όπου γνωρίστηκε με εξέχουσες πνευματικές μορφές της εποχής του.

Ο Απόκαυκος, σε άγνωστο χρόνο αλλά πάντως πριν το 1187, χειροτονήθηκε διάκονος από τον θείο του, Κωνσταντίνο Μανασσή, στην Ναύπακτο, όπου εκτελούσε χρέη γραμματέα της Μητρόπολης. Εν συνεχεία, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη όπου υπηρέτησε ως πατριαρχικός νοτάριος μέχρι το 1199 με 1200, οπότε χειροτονήθηκε μητροπολίτης Ναυπάκτου.

Με το νέο του εκκλησιαστικό αξίωμα ανέλαβε πρωταγωνιστικό ρόλο στα εκκλησιαστικά πράγματα της Δυτικής Ελλάδος, ιδιαίτερα μετά την νέα πολιτική πραγματικότητα που δημιουργήθηκε με την άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους και την δημιουργία του Δεσποτάτου της Ηπείρου.

Ως Μητροπολίτης Ναυπάκτου υποστήριξε ένθερμα τον ηγεμόνα της Ηπείρου τον οποίο θεωρούσε ικανό να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη και να αποκαταστήσει την ενότητα της διαιρεμένης αυτοκρατορίας. Βάσει αυτής της πεποίθησης, αρκετές φορές ήρθε σε σύγκρουση με τον Πατριάρχη της Νίκαιας εξαιτίας του ρόλου του στην εκλογή Επισκόπων και Μητροπολιτών στην Δυτική Ελλάδα και την επιθυμία του για δημιουργία ανεξάρτητης εκκλησίας στο κράτος της Ηπείρου.

Από το συγγραφικό του έργο, επίσης, μαθαίνουμε χρήσιμες πληροφορίες για την τοπική ιστορία και κοινωνική/οικονομική ζωή των κατοίκων εκείνης της εποχής καθώς και τις προσπάθειες που κατέβαλε για την αντιμετώπιση της κοινωνικής αδικίας από τους ισχυρούς και τους κρατικούς αξιωματούχους. Τέλος, επιμελήθηκε την ανακαίνιση και τον στολισμό της μητροπολιτικής εκκλησίας της Ναυπάκτου. Τα υψηλής ποιότητας μαρμαροθετήματα που ανευρέθηκαν πριν μερικά χρόνια στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία στο κάστρο μάλλον ανήκουν στην εποχή του Αποκαύκου και στην οικοδομική του δραστηριότητα.  

Ανευρεθέντα μαρμάρινα γλυπτά πλησίον του Ι.Ν. Προφήτη Ηλία, στο κάστρο Ναυπάκτου

Στην Μητρόπολη της Ναυπάκτου ο Απόκαυκος έμεινε ίσως ως το έτος 1232 όταν η νέα πολιτική κατάσταση (ήττα Θεοδώρου Κομνηνού στην μάχη της Κλοκοτνίτσας το 1230 από τους Βουλγάρους και δήλωση υποταγής του διαδόχου του και αδελφού του, Μανουήλ, στο Πατριαρχείο) τον ανάγκασε να παραιτηθεί από την μητροπολιτική έδρα και να αποσυρθεί στην μονή Κοζύλης, με το όνομα Ιωαννίκιος, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του, ίσως το 1233.

Συγγραφικό έργο:

Ο Απόκαυκος είναι γνωστός κυρίως για τις επιστολές του, από τις οποίες έχουν σωθεί οι 156. Τις επιστολές του τις απευθύνει σε λαϊκούς (αξιωματούχους και μη) και κληρικούς όλων των βαθμίδων. Ιδιαίτερη χάρη έχουν οι επιστολές εκείνες που απευθύνει σε παλιούς του φίλους με τις οποίες αναπολεί τα παλιά. Από την άλλη, οι επιστολές του που απευθύνονται σε πολιτικά πρόσωπα αλλά και πατριάρχες είναι, εκτός των άλλων, σημαντικές ιστορικές πηγές για την εποχή.

Το ύφος των επιστολών είναι απλό αλλά σε καμία περίπτωση δεν καταντάει απλοϊκό, ενώ η γλώσσα είναι ομαλή με συγκροτημένη δομή χωρίς να απομακρύνεται από την αττική που ήταν η γλώσσα της λογοτεχνίας καθ' όλη την βυζαντινή περίοδο. Στις επιστολές του Αποκαύκου μπορεί να βρει κανείς χωρία και αναφορές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Επίσης, η παρουσία μυθολογικών στοιχείων δεν λείπει, ενώ συχνή είναι και η χρησιμοποίηση παρομοιώσεων και αναφορών παρμένων από την
αστρονομία, ζωολογία και άλλες επιστήμες, δείγμα την ευρυμάθειάς του.

Ο Απόκαυκος μάς άφησε και διάφορα συνοδικά έγγραφα και νομοκανονικές αποφάσεις μέσα από τις οποίες φαίνεται η βαθιά γνώση του πάνω σε θέματα εκκλησιαστικού και όχι μόνο δικαίου. Επίσης, τα έγγραφα αυτά αποτελούν και πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την εποχή.

Τέλος, ο Απόκαυκος ασχολήθηκε και με την συγγραφή επιγραμμάτων από τα οποία μάς σώζονται 16. Σύμφωνα με τον Κ. Λαμπρόπουλο πρόκειται μάλλον για γυμνάσματα και έχουν θρησκευτική θεματολογία.

Δυστυχώς, το έργο του Ι. Αποκαύκου δεν έχει τύχει μέχρι σήμερα μιας συνολικής κριτικής έκδοσης, καθώς τα διάφορα κείμενά του έχουν εκδοθεί κατά καιρούς σε διάφορα επιστημονικά περιοδικά, συνήθως χωρίς σχολιασμό και κριτικό υπόμνημα. Σήμερα, μπορεί να βρει κανείς συγκεντρωμένα όλα τα εκδοθέντα κείμενά του σε έναν τόμο που επιμελήθηκε ο μακαριστός αρχιμανδρίτης Ιερώνυμος Δελημάρης το 2000.